Algemeen

Het Mantra der Vrijheid

By mei 14, 2011maart 8th, 2021Geen reacties

door Paulien Snellen

6 april 2010

Beste mensen,
Vanavond ga ik iets doen dat voor filosofen ongebruikelijk is. Althans, filosofen beweren dat het ongebruikelijk is. Maar het is me opgevallen dat ook hier bij het Filosofisch Café, filosofen het vaak doen. Met telkens dezelfde boodschap nog wel.

Vanavond ga ik u namelijk, dames en heren, een advies geven. En dat advies zal precies ingaan tegen wat u doorgaans door andere filosofen geadviseerd wordt. Want ook al ontkennen ze nog zo hard dat ze het u geadviseerd hebben; in columns, lezingen, discussies pleiten filosofen vaak voor ongeveer hetzelfde:
…dat u de vrijheid moet durven nemen om uw leven te veranderen, dat u zich niet moet laten leiden door de gewoontes en het stramien van de samenleving, en dat u uw normale leventje moet laten voor wat het is, de barricades op moet gaan, een wereldreis moet maken of naar Frankrijk moet verhuizen. U leeft immers maar één keer.
Deze boodschap dreunt als een mantra telkens weer door. Dit mantra dat u de vrijheid opdringt, weerkaatst door haar vele herhalingen nog altijd tegen de ietwat verkleurde muren van deze achterzaal waar zoveel wijsheden en gedachten met elkaar worden gedeeld.

Van mij krijgt u dus een ander advies. Eéntje waarvan ik van ganser harte hoop dat u het opvolgt, naleeft, vastpakt, doorgeeft en nooit meer loslaat. Tegelijk zal ik u vast geruststellen: voor het opvolgen van mijn advies hoeft u niet zoveel te doen.

Vandaag, of eigenlijk deze hele maand, gaat het over vrijheid. Over vrijheid zijn een hoop vragen te stellen, niet in de laatste plaats wat dat nu eigenlijk is. Maar ik vraag me iets heel anders af, namelijk: waarom is vrijheid voor ons eigenlijk zo belangrijk? Een collega-filosoof, Annemarie Kalis, stelt in haar proefschrift het volgende:

Niemand heeft moeite met het idee dat ieder mens maar één bepaald verleden heeft, maar vrijwel iedereen heeft moeite met het idee dat ieder mens maar één bepaalde toekomst heeft.

Maar waarom hebben we zo’n moeite met het idee dat we niet de vrijheid hebben onze toekomst zelf in te vullen? Waarom is dit concept door ons als een god op een voetstuk geplaatst? Waarom zijn we er allemaal naar op zoek?

Laat me ter illustratie een verhaal vertellen over mezelf. Ook ik ging eens op zoek naar de vrijheid. En ik zocht de vrijheid, misschien paradoxaal genoeg, in Berlijn. Een half jaar van mijn studie bracht ik door in deze stad. Het leek me heerlijk een tijd weg te zijn van huis en haard. Hier kon ik  nadenken over hoe ik mijn leven wilde invullen. Ik was van plan alles te doen wat ik wilde en de vrijheid te nemen om ongeacht het ritme en de gewoontes die ik in Nederland met anderen had opgebouwd, nu mijn dagen in te delen zoals ik dat werkelijk wou: om te studeren wanneer ik wilde, om te gaan slapen wanneer ik wilde en te eten wanneer ik wilde. Vervolgens deed ik in Berlijn daadwerkelijk alles wat ik wilde doen.

Tegen mijn verwachting in resulteerde dat niet in een breuk met het ritme en de gewoontes die ik Nederland had. Op een ochtend werd ik wakker en ontdekte dat ik mijn leven eigenlijk op precies dezelfde wijze had ingericht als thuis. Natuurlijk had Berlijn meer te bieden dan Nijmegen wat musea en muziek betreft. Ik bezocht dan ook vaker een tentoonstelling of concert. Het leven in Berlijn was anders dan thuis. Maar ik studeerde in Berlijn even hard; speelde ook daar in een orkest, deed ook daar mee aan een leesgroep en ging met nieuwe, maar soortgelijke vrienden op dezelfde manier om als met mijn vrienden in Nederland.

Waar ik de vernieuwde vrijheid zocht, vond ik de vertrouwde regelmaat. En die beviel. Ik kwam er die ochtend achter dat ik houd van mijn leventje, van mijn vrienden, omgangsvormen, hobby’s, dagindeling, ritme en vaste stramien.

Als we, wanneer we de vrijheid zoeken, onszelf uiteindelijk in dat oude ritme, dat oude stramien terugvinden, waarom zoeken we dan toch die vrijheid? Waarom, om nog eens de woorden van Annemarie Kalis aan te halen, zijn we zo bang voor het idee dat we maar één mogelijke toekomst hebben? Ik waag het tegen wat filosofen doorgaans beweren in te gaan: volgens mij is het niet het stramien, maar het gebrek aan stramien waar we bang voor zijn.

Laat me dat uitleggen. Wij hebben moeite met een vastliggend wereldbeeld, want, als alles gedetermineerd is, kunnen we zelf geen controle meer uitoefenen over ons leven. We kunnen dan ons eigen leven niet meer vastleggen. Wanneer de wereld gedetermineerd is, zou de wereld vanuit ons oogpunt veel te vrij zijn! Juist omdat we de vrijheid niet zouden hebben om ons leven vast te leggen. Wat zou er allemaal wel niet voor geks kunnen gebeuren als we er geen invloed op hebben!

Dus, waarom is vrijheid voor ons zo belangrijk? Niet om allerlei onvoorspelbare en roekeloze dingen te kunnen doen, maar om er zeker van te kunnen zijn dat we ons eigen leven op een voorspelbare en regelmatige wijze in kunnen richten. Controle is voor ons belangrijker dan de mogelijkheid om toe te geven aan gekke grillen.

Ik wil niet beweren dat het alledaagse leven met haar vaste en duidelijke patronen perfect is, dat het niet af en toe goed kan zijn voor mensen om een ritme of gewoonte te veranderen. Sterker nog, in mijn dagelijks leven als filosoof houd ik me vooral bezig met hoe we onze gewoontes kunnen doorbreken en verbeteren. Maar we moeten niet ritmes doorbreken vanwege het ritme-doorbreken. Wanneer je dat doet, doe je niet met je vrijheid wat je belangrijk vindt.
We leven ons leven in een ritme dat sterk overeenkomt met dat van anderen. We worden geboren, gaan naar school, krijgen een baan, trouwen, gaan met pensioen en overlijden. We houden ons aan bepaalde omgangsvormen en afspraken. En dat bevalt.

Laten we van die cadans in ons leven houden. Gewoon, simpeltjes, zoals het is. Met de fijne structuren, de vaste afspraken, dezelfde mensen om ons heen (ook al zijn we die nu en dan spuugzat) en de mooie baan waar we elke ochtend heen fietsen (ook al wilden we soms dat het al weer weekend was).

Laten we houden van het heerlijke en verheven patroon van de alledaagsheid. Doe niet zomaar iets geks, simpelweg omdat het verraderlijke mantra der vrijheid zich via de muren van deze zaal in uw hoofden gedreund heeft. Lieve dames en heren, houd toch van uw leven zoals het is. Probeer uw vrijheid te gebruiken om dat leven te perfectioneren. Dat is mijn advies.